PLATON'UN ESERLERİNDE MÜZİK ANLAYIŞI

Müzik tehlikeli bir araçtır. İnsanları ölüm dahil istediği yere sürükleyebilme gücüne sahiptir.1932 yılında Rezső Seress tarafından bestelenen ve ‘Macar intihar şarkısı’ olarak anılan ‘Gloomy Sunday’ , yüzün üzerinde intihara sebep olması yönüyle buna örnek gösterilebilir. Aynı zamanda insanları saldırganlaştırmak için de kullanılan müziğin örnekleri savaş sahnelerinde karşımıza çıkar. Keman gibi yaylı sazlar yerine trampet, davul gibi sert ve saldırma hissiyatı veren çalgılar, savaş alanları için çok önemlidir. Fransız filozof Étienne Bonnot de Condillac sözü bu durumu çok iyi bir biçimde açıklar: İskender, içki masasında bulunduğu bir sırada şarabın etkisiyle başı dönmüşken gazaba yol açacak bir müzik, onu silahlarına sarılmaya zorlayıvermişti. Platon da müziğin bu denli güçlü olan etkisini anlamış olacak ki, belirli sınırlandırmalarla katı, sert ve kuralcı bir müzik anlayışı benimsemiştir. Tanımlamaları en çok Timaios ve Devlet kitaplarında karşımıza çıkar. Platon işitme duyusunu, tanrısal bir armağan olması bakımından ve zihin üzerinde bırakacağı etki açısından, görme duyusunun üstünde tutmuştur. Evanghelos Moutsopoulos’un da altını çizdiği gibi, Platon’da felsefe en üst derece müzik olarak tanımlanmıştır.

401d

ἆρ᾽ οὖν, ἦν δ᾽ ἐγώ, ὦ Γλαύκων, τούτων ἕνεκα κυριωτάτη ἐν μουσικῇ τροφή, ὅτι μάλιστα καταδύεται εἰς τὸ ἐντὸς τῆς ψυχῆς ὅ τε ῥυθμὸς καὶ ἁρμονία, καὶ ἐρρωμενέστατα ἅπτεται αὐτῆς φέροντα τὴν εὐσχημοσύνην, καὶ ποιεῖ εὐσχήμονα,

Bu yüzden, dedim, Ey Glaukon, müzik alanı uğruna yetiştirilme, diğer alanlardakine kıyasla daha yücedir.Hayatın içinde en çok düzen ve uyum müzikte saklanıyor. İnsan kendiyle uygun olanı bularak daha güçlü bir ilişki kuruyor, uygun olanı yapıyor.

Platon’un kaygısı, müziğin devlet otoritesine zarar vermesidir, bu nedenle belli bir otokontrol sistemi olması zorunludur. Yasalar adlı diyaloğunda bu durumu şu şekilde özetler

“Şarkılarımız, bizim yasalarımızdır”

Platon’un modlara getirdiği kısıtlamalar, koyduğu kurallar arasında en keskinleridir. Mod, bir sesten başlayıp o sesin oktavında biten ses dizisidir. Devlet eserinde dört çeşit moddan bahsedilir. Bunlar sırasıyla, iyonyan,lidyan, doryan ve frigyan moddur. Platon (Sokrates’in ağzıyla )ideal bir devlette , Lidyan ve İyonyan modun kaldırılmasını, doryan ve frigyan modun kullanılması gerektiğini söyler. Bunun mantığını anlayabilmemiz için bu modları detaylıca incelememiz gerekir.

İyonyan mod majör dizisinin kendisidir. Dinlendiğinde neşeli, iyimser ve en önemlisi heroic bir hissiyata sebep olur. Yol açtığı cesaret duygusu, saf bir cesaretin aksine, güdüsel hareketlere sebebiyet verebilen türdendir. Bu nedenle Platon için bu mod çok tehlikelidir. İyonyan modun en iyi örneklerinden birisi, Johann Sebastian Bach’ın BWV 54 numaralı kantatıdı (Widerstehe doch der Sünde). Ayrıca John Williams’ın çoğu eseri iyonyan modda yazılmıştır. Lidyan mod, iyonyan modla benzerlik gösterir. Majör karakterli bir dizidir. Bu modda yazılan melodiler, heroic bir hissiyatın yanı sıra, tanrısal ve göksel hissetmemize neden olur. Bu nedenle bu mod da ideal bir devlette bulunmamalıdır. Lidyan moda örnek olarak Erich Wolfgang Korngold - Violin Concerto in D Major, Op. 35: I. Moderato Mobile adlı eseri örnek gösterilebilir. Bu iki mod da yumuşaklık içerir. Genellikle Antik Yunan’da içki masalarında karşımıza çıkan bu müzikler Platon’a göre yasaklanmalıdır ve savaşacak insanların da ağzına yakışmaz.

Doryan ve Frigyan modlar, ruhun kararlılığını arttırır. Cesaret verir. Bu yönüyle savaş alanlarında kullanılması ideal modlardır. Platon bu nedenle bu modların gerekliliğinin altını çizer. Bu ikisi arasından en çok doryan modu onaylar, çünkü ışık tanrısı Apollon’un modudur, zor zamanlarda insanlara cesaret aşılar. Aynı zamanda ioanyan ve lidyan modlardaki heroic bir kararlılığın aksine, mütevazi bir kararlılık verir. Dorian modu anlamamızı sağlayacak en iyi parçalardan biri Miles Davis’in bestelediği John Coltrane yorumlu ‘So What’ parçasıdır. Son olarak Frigyan mod, hüzün ve üzüntü içerir. Fakat bu üzüntü karamsar değil, aksine kararlılık aşılayan bir hüzündür. Frigyan mod için de, bir hint ezgisi olan Raag Bhariavi’yi örnek verebiliriz. Bhariavi Hindistan’ın heptatonik regasıdır, yani frigyan modun hint müziğindeki karşılığıdır.

Modlar arasında yaptığı ayrımı, Devlet eserinin 399a bölümünden başlayarak açıklar:

τίνες οὖν θρηνώδεις ἁρμονίαι; λέγε μοι: σὺ γὰρ μουσικός.

μειξολυδιστί, ἔφη, καὶ συντονολυδιστὶ καὶ τοιαῦταί τινες.

οὐκοῦν αὗται, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀφαιρετέαι; ἄχρηστοι γὰρ καὶ γυναιξὶν ἃς δεῖ ἐπιεικεῖς εἶναι, μὴ ὅτι ἀνδράσι.

πάνυ γε.

ἀλλὰ μὴν μέθη γε φύλαξιν ἀπρεπέστατον καὶ μαλακία καὶ ἀργία.

πῶς γὰρ οὔ;

τίνες οὖν μαλακαί τε καὶ συμποτικαὶ τῶν ἁρμονιῶν;

ἰαστί, ἦ δ᾽ ὅς, καὶ λυδιστὶ αὖ τινες χαλαραὶ καλοῦνται.

-Sen müzikle ilgilisin, o yüzden söyle bana, hangi armoniler ağıttır?

-Lydian mod ve bunun gibi diğer modlar.

-O halde, dedim, bunları kaldırmamız gerekmez mi? Çünkü sadece erkeklere değil, akıllı olan kadınlara da zararlıdır.

-kuşkusuz hepsi öyledir.

- Doğrusu bu durum kuşkusuz ki bekçileri nahoş, güçsüz ve üşengeç olarak yumuşak hale getiriyor.

-Fakat ne şekilde?

-Ziyafetlerde çalınan yumuşak armoniler nelerdir?

-İyonyan ve Lidyan olarak adlandırılan gevşek makamlardır.

-O halde bunlara göre,, ey sevgili Glaukon,savaşan insanlara bu makamlar yakışır mı, bunları açığa vurabilir mi?

-Katiyen olmaz,dedi. Senin Doryan ve Frigyan modlarını terk etmeye cesaret edemeyiz.

Platon sadece sınırlar çizmez, aynı zamanda tanımlamalar da yapar. Müzik matematik gibi bir sisteme sahiptir ve makam, söz, ritm arasındaki uyum oldukça önemlidir. Uyum ve sesin özelliklerine verdiği önemi Timaios diyaloğunda yoğun bir şekilde gözlemleyebiliriz. Bu diyalogda çokça söz ettiği sesin özellikleri ve gruplandırmaları, onun müzik alanındaki açıklamalarını da kafamızda daha da netleştirir. Diyalogda, sesin kökeni, meydana gelişi, aktarımı, dönüşümü ve türlerinden bahsetmiştir. Bunun yanında işitme duyusu üzerinde bırakılan izler ve duygulara da değinmiş, armonik etkileşim , uyuşmazlık nedenleri ve sonuçları üzerinde de durmuştur. Aşağıda çevirdiğim pasajda, Platon üçüncü duyu organını inceler ve sesin özelliklerini anlatır. Özellikle bu pasajda Platon, sesin şiddeti ve duruluğu hareketlerinin doğasından değil, dış fiziksel etkenlerden kaynaklandığını anlatır. Hava hareketi Bu hareket ince olursa ses ince olur; ağır olursa kalın olur. Timaios diyaloğunda 67B kısmından başlayarak bu durum anlatılır.

Timee diyaloğunda da gördüğümüz üzere, platon sesi ne titreşim olarak tanımlar ne de dairesel hareket kabul eder. Ona göre ses, basit ve süreklidir.E. Moutsopulos da ‘la musique dans l’oeuvre de Platon’ eserinde bu durumun altını özellikle çizmiştir. ‘on pourrait donc admettre que le mouvement du son n’est ni vibratoire ni doté d’un élan circulaire, mais simple et continu’

Müzik, Platon’a göre, ideal devlete ulaşmayı sağlayan bir eğitim aracıdır. Bu nedenle herkesin müzik eğitimi alması önemlidir. Platon bunun için farklı yaş gruplarına hitap eden üç ayrı korodan bahsetmiştir. Musalar Korosu ( Çocuklar), Apollon Korosu (30 yaş altındakiler), Dionysos Korosu (30-60 yaş arasındakiler). Bu korolara eğitim veren öğretmenler yasalar çerçevesinde eğitim vermek zorundadır, keyfi herhangi bir eğitim vermesi yasaktır. Platon’a göre özgür ve keyfi yapılan müzikler çok sakıncalıdır, çünkü insani duyguları etkileyebilecek potansiyele sahiptir ve bu durum devlet otoritesi açısından büyük bir risk taşır. Belli yasalar ile denetim altında tutulmayan müzik tehlikelidir. Platon aynı zamanda çalgılara da sınırlandırmalar getirir. Gereksiz olarak adlandırdığı makamlar da dahil olarak, tüm makamları çalabilme özelliğine sahip olan çalgılar yasaklanmalıdır. Bu çalgılar arasında çeşitli arplar,çoktelli sazlar ve aulos( flüt, çift dilli kaval olarak da geçer) vardır. Zararlı makamları çalmaya elverişli olmayan lir ve kitara ideal devlet için yeterlidir. Platon bu görüşüne Devlet diyaloğunun 399e bölümünde değinmiştir:

τριγώνων ἄρα καὶ πηκτίδων καὶ πάντων ὀργάνων ὅσα πολύχορδα καὶ πολυαρμόνια, δημιουργοὺς οὐ θρέψομεν.

οὐ φαινόμεθα.

τί δέ; αὐλοποιοὺς ἢ αὐλητὰς παραδέξῃ εἰς τὴν πόλιν; ἢ οὐ τοῦτο πολυχορδότατον, καὶ αὐτὰ τὰ παναρμόνια αὐλοῦ τυγχάνει ὄντα μίμημα;

δῆλα δή, ἦ δ᾽ ὅς.

λύρα δή σοι, ἦν δ᾽ ἐγώ, καὶ κιθάρα λείπεται καὶ κατὰ πόλιν χρήσιμα: καὶ αὖ κατ᾽ ἀγροὺς τοῖς νομεῦσι σῦριγξ ἄν τις εἴη.

ὡς γοῦν, ἔφη, ὁ λόγος ἡμῖν σημαίνει.

-Şimdi, üç köşeli çalgıları, yaylı sazları ve bunlar gibi organize edilmiş tüm dizi( müzik dizisi) ve modları çalmaya müsait olan el işlerinden bahsetmeyeceğiz.

-Öyle görünüyor.

-O zaman flüt yapan veya çalanlara şehrimizde ev sahipliği yapacak mıyız? Ya da flütün kendisi gibi tüm modları kopyalan (çalabilen) telli sazlar (şehrimizde) olacak mı?

- Aynen senin dediğin gibi, olmayacak.

-Aynen senin dediğin gibi ben de diyorum ki, lir ve kitara, yararlı bir devlet için bırakılır ( bu enstrümanlar kalmalıdır.) Bir çoban, tarlasında panflüt çalabilir.

-O halde dedi, sözler bunun göstergesidir, bunu belirtir.

Sonuç olarak Platon müziğin, devletteki yerine çok önem vermiştir.Ona göre müzik eğitimi eğitimlerin en önemlisidir. Çünkü hiçbir şey insanın içine müzik ve ritim kadar derin işlemez. Müzik eğitiminin doğru yapılması insanı yüceltecek, özünü güzelleştirecek, kötü yapılması ise insana ciddi zararlar verecek güce sahiptir. Müziğin bu gücü, onu katı bir müzik eğitimi anlayışına ve sınırlandırıcı bir bakış açısına yöneltmiştir. Fakat müzik, insanın özgür hissetmesi gereken bir kavram ve kendi duygularıyla yüzleşebilecek bir alan yaratmalıdır. Bu nedenle Platon’un koyduğu kurallara katılmamakla birlikte, güçlü bir devleti daha da güçlü yapacak şeyin, duygularıyla yüzleşmiş ve böylece başa çıkabilmeyi öğrenerek manevi manada güç kazanmış insanlar olduğunu düşünüyorum.

Bibliyografya:

1. https://www.perseus.tufts.edu/

2. Güler Çelgin, Eski Yunanca- Türkçe Sözlük, Kabalcı Yayınları, İstanbul,2011

3. Platon, Devlet, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul

4. Platon,Timaios, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul

5. Evanghelos Moutsopoulos, La musique dans l’oeuvre de Platon,1959

6. Francesco Pelosi, Plato on music, soul and body, 2010

7. https://www.lexigram.gr/

8. Ayten Kaplan, Mimetik Sanat Kuramı Ekseninde Müzik

9. Berkan Kutlu, Antik Yunanda Genel Müzik Anlayışı